Θεόδωρος Ιππ. Μακρίδης.

ΕΡΙΘΑ
μια προβληματική ιέρεια.

Δημοσιεύτηκε στο περιοδικό

"Ιστορικά Θέματα"

τεύχος 93 - Μάρτιος 2010

με τον τίτλο

"Οι γαιοκτητικές σχέσεις στη Μυκηναϊκή περίοδο"

Ανάμεσα στις πινακίδες που αναφέρονται σε κτηματολογικές καταγραφές,
υπάρχουνδύο που ξεφεύγουν από το γενικότερο ύφος τους
στα σημεία που αναφέρονται στην περιβόητη στους κύκλους των
Μυκηνολόγων, e-ri-ta.
Το περιεχόμενό τους, και μια μικρή λεπτομέρεια που διέλαθε της προσοχής των ερευνητών, σε συνδυασμό με την καταγραφή σε κάποια άλλη
που προφανώς δεν της δόθηκε η πρέπουσα σημασία,
τους οδήγησε σε εσφαλμένα συμπεράσματα
σχετικά με το ρόλο των ko-to-no-o-ko, και την δομή της
Μυκηναϊκής κοινωνίας!

Στην πραγματικότητα, πρόκειται για μια ομάδα πέντε συνολικά πινακίδων των σειρών Eb και Ep, που με τις αποσπασματικές αναφορές τους μας επιτρέπουν να ανασυνθέσουμε – με κάθε επιφύλαξη – τα γεγονότα και τον ρόλο των εμπλεκομένων στο πρώτο καταγεγραμμένο κτηματολογικό σκάνδαλο της ιστορίας. Η υπόθεση έχει ως εξής. Κάπου κοντά στο ανάκτορο της Πύλου – δυο, τρία χιλιόμετρα προς βορρά, λένε οι ερευνητές – βρισκόταν ένα σημαντικό θρησκευτικό κέντρο που σύμφωνα με τις πινακίδες ονομαζόταν pa-ki-ja-na, πιθανότατα Σφαγιάνα(ι). Μια μικρογραφία του Αγίου όρους πρέπει να ήταν... Μόνο που εκεί δεν ίσχυε το άβατο για τις γυναίκες! Πιθανολογείται – οι πληροφορίες που αντλούμε από τα διασωθέντα κείμενα είναι ελάχιστες και αβέβαιες – ότι εκεί υπήρχαν ιερά αφιερωμένα στην λατρεία της po-ti-ni-ja (Πότνιας, Σεβάσμιας), της ma-na-sa, (Μνάσας(;) ενδεχομένως από το ρ. μνάομαι),της po-si-da-i-ja, (Ποσιδαίας, θηλυκής μορφής του Ποσειδώνα), του ti-ri-se-ro-e (Τρισήρωα)[1] κλπ. Ανάμεσα στους ιερείς και τις ιέρειες, που ήταν ταγμένοι στην υπηρεσία των θεοτήτων του λατρευτικού κέντρου, υπήρχε και κάποια που άκουγε στο όνομα e-ri-ta (Ερίθα).


ΤΑ ΚΕΙΜΕΝΑ.
Στα σπαράγματα της συναρμολογημένης φυλλόσχημης πινακίδας PY Eb 339 [+] 409 (εικ. 1+2) διαβάζουμε για κάποια ανώνυμη[2] ιέρεια από τις Σφαγιάνες που προφανώς κατέχει ένα αγρόκτημα δυναμικότητος σποράς (to-so-pe-mo) ίσο με *120 (ΣΙΤΟΣ) Τ 4 (4/10 της μεγάλης μονάδας). Από μια άλλη πινακίδα, την PY Ep 704 (εικ. 3) σειρά 3, η οποία πρέπει να ήταν ένας συγκεντρωτικός κτηματολογικός πίνακας, πληροφορούμαστε ότι στην ιέρεια Ερίθα είχε παραχωρηθεί με ενοίκιο (o-na-to) από τον Δήμο (pa-ro da-mo) ένα μικρό δημόσιο αγρόκτημα (ko-to-na ke-ke-me-na) δυναμικότητος σποράς (to-so pe-mo) σίτου (*120) ίσης με την προηγούμενη. Το ενδεχόμενο αυτές οι δύο καταγραφές να αναφέρονται στο ίδιο πρόσωπο, είναι κάτι περισσότερο από πιθανό. Και όλοι οι ερευνητές συμφωνούν σ’ αυτό. Το συγκεκριμένο αγρόκτημα δεν πρέπει να ήταν μεγαλύτερο από έναν μέτριο λαχανόκηπο, δυσανάλογα μικρό για μια ιέρεια![3] Αλλά στις μεθεπόμενες δύο σειρές (5 και 6) διαβάζουμε ότι κατέχει ακόμα ένα κτήμα δυναμικότητος σποράς σίτου (*120) 3 (τριών μεγάλων μονάδων) και Τ 9 (9/10 της μεγάλης μονάδας). Στο σημείο αυτό καταγράφεται μια διαφωνία, ασυνήθιστη για το κατά κανόνα αυστηρά διαχειριστικό ύφος των πινακίδων! Εκείνη ισχυρίζεται (e-u-ke-to-qe) ότι το κατέχει (e-ke) για λογαριασμό του (ή της) θεού με προνομιακή ατέλεια (e-to-ni-jo e-ke-e te-o), ενώ αυτοί από τον Δήμο λένε (da-mo-de-mi pa-si) ότι κάποια από τα δημόσια αγροκτήματα (ko-to-na-o ke-ke-me-na-o, προφανώς γενική επιμεριστική) τα κατέχει με ενοίκιο (o-na-to e-ke-e).
Στο σημείο αυτό κρίνεται απαραίτητη μία παρένθεση!
Σύμφωνα με την επικρατούσα ανάγνωση, η πρόταση μοιάζει ασύνταχτη, έστω και υπό το πρίσμα ενός απλού διαχειριστικού εγγράφου. «Ερίθα ιέρεια έχει, εύχετοί τε ετώνιον έχεεν θεώ, Δάμω δε μιν φασί, κτοινάων κεκειμενάων ονατόν έχεεν, τόσον σπερμόν *120 3, Τ 9». Το οποίο σημαίνει: «Η ιέρεια Ερίθα έχει, και ισχυρίζεται κατέχει με προνομιακή ατέλεια για λογαριασμό του θεού, ενώ αυτοί από τον Δήμο λένε, ότι εκ των δημοσίων[4] αγροκτημάτων με ενοίκιο κατέχει, (προφανώς εκτάσεις) δυναμικότητος σποράς...». Η γενική εντύπωση είναι ότι σε σχέση με τα συμφραζόμενα, κάτι λείπει. Και χωρίς να παραβλέπεται ο τηλεγραφικός χαρακτήρας των κειμένων, κάτι δεν πάει καλά με την σύνταξη – όχι του αρχαίου κειμένου, αλλά της μετάφρασης. Ειναι αδόκιμο στην νεοελληνική σύνταξη, μια λέξη ή έκφραση που απαντάται στο δευτερο σκέλος μιας σύνθετης πρότασης, να εννοείται στο πρώτο – κάτι τέτοιο βέβαια, δεν ισχύει για την αρχαιοελληνική (ενν. σύνταξη). Πολλές φορές διαβάζοντας αρχαία κείμενα – τα οποία εκ πρώτης όψεως μας φαίνονται ακατανόητα – καταφεύγουμε σ’ ένα απλό τέχνασμα: αλλάζουμε την σειρά των λέξεων, ακολουθώντας τους κανόνες της νεοελληνικής σύνταξης, και με μιας – ω του θαύματος! – όλα φωτίζονται κι αποκτούν νόημα. Ας ξαναδιαβάσουμε λοιπόν το κείμενο συντεταγμένο σαν να επρόκειτο για νέα ελληνικά, δίνοντας ταυτοχρόνως μια άλλη ηχητική αξία στην λέξη pa-si: «Ερίθα ιέρεια έχει τόσον σπερμόν *120 (ΣΙΤΟΣ) 3, Τ 9 κτοινάων κεκειμενάων, εύχετοί τε έχεεν θεώ ετωνίοις, Δάμω δε μιν (ενν. εύχοντοι), πάσι ονατοίς έχεεν (ενν. κτοινάων κεκειμενάων).», δηλαδή: «Η ιέρεια Ερίθα κατέχει (τόση έκταση) δημοσίων κτημάτων, και ισχυρίζεται ότι τα κατέχει για λογαριασμό του θεού χωρίς ενοίκιο, αυτοί δε από τον Δήμο (ισχυρίζονται) ότι όλα (τα δημόσια κτήματα) που κατέχει είναι με ενοίκιο». Η ανάγνωση αυτή – χωρίς αυτό να σημαίνει τίποτα – ηχεί καλύτερα στ’ αυτιά μου, αλλά ταυτόχρονα, μου δίνει την εντύπωση ότι κάποιος προσπαθεί, κατά το κοινώς λεγόμενο, να κουκουλώσει κάτι! Αλλά τι...;
Η καταχωρημένη στο έγγραφο άποψη του Δήμου, αφορά ολόκληρη την κτηματική περιουσία της ιέρειας, προς αποφυγήν παρεξηγήσεων, γιατί κατά τα φαινόμενα δεν είχε το εθιμικό δικαίωμα (πρέπει να έχουμε διαρκώς στο μυαλό μας, ότι εκείνη την εποχή – τουλάχιστον στους Μυκηναίους – δεν υπήρχε γραπτό δίκαιο) να εκχωρεί γαίες με προνομιακή ατέλεια, χωρίς ενοίκιο (e-to-ni-jo). Η άποψη αυτή στηρίζεται στο ότι η συγκεκριμένη λέξη εμφανίζεται άλλες δυο φορές στους κτηματολογικούς καταλόγους, προκειμένου για τα δημόσια κτήματα κάποιου a-pi-me-de (Αμφιμήδη), τα οποία δεν καταχωρούνται ως παραχωρημένα από τον Δήμο (pa-ro da-mo),[5] αλλά ενδεχομένως από κάποιον άλλο μη κατονομαζόμενο φορέα, πιθανώς από τον Άνακτα. (PY Eb 473. 1, Ep 539. 14[6] Εικ. 6). Αν έτσι έχουν τα πράγματα, τότε η οσμή του σκανδάλου γίνεται πολύ έντονη!
Όμως ας πάρουμε τα πράγματα με την σειρά.
Μια πρόχειρη καταγραφή (;) του παραπάνω διαφιλονικούμενου κτήματος απαντάμε και στην φυλλόσχημη πινακίδα PY Eb 297 (Εικ. 4). Στην πρώτη σειρά καταγράφονται κατά λέξη οι ισχυρισμοί της ιέρειας.[7] Στο υπόλοιπο όμως κείμενο παρατηρούμε τρεις «ανωμαλίες». Πρώτον: η αντίρρηση για το καθεστώς κατοχής δεν εκφράζεται από τον da-mo, όπως στην PY Ep 704, αλλά από τους ko-to-no-o-ko (κτοινούχους, γαιοκτήμονες), δεύτερο: η προσδιοριστική του καθεστώτος κατοχής λέξη, o-na-ta, τίθεται στην ονομαστική πληθυντικού, και τρίτο: η δυναμικότητα σποράς του κτήματος (*120 3, Τ 9, V 3, δηλαδή 3 μεγάλες μονάδες, 9/10 και 3/60 της μεγάλης μονάδας) εμφανίζεται ελαφρώς μεγαλύτερη εκείνης της πινακίδας PY Ep 704![8] Κατά τους ερευνητές, το πρώτο εξηγείται αν υποθέσουμε ότι ο δήμος διοικούνταν από ένα συμβούλιο κτοινούχων – μια πρώιμη δημοκρατική παραχώρηση η οποία ακούγεται πολύ ευχάριστα στα αυτιά μας – και το τρίτο, από το γεγονός ότι οι πινακίδες της σειράς Eb είναι πρόχειρες καταγραφές των εντεταλμένων υπαλλήλων (εκτιμητών) επί τόπου, σύμφωνα με τις δηλώσεις των κατόχων, ενώ οι αντίστοιχες της σειράς Ep, είναι οι οριστικές συγκεντρωτικές κτηματολογικές καταστάσεις. Όσο για την δεύτερη «ανωμαλία», η εξήγηση που δίνεται είναι το ότι, όπως πολύ ορθά επισημαίνεται, η συγκεκριμένη ιέρεια φέρεται ως κάτοχος ενός ακόμα κτήματος.[9] Όμως υπάρχει ένα κενό!

ΕΠΙΣΗΜΑΝΣΗ ΜΙΑΣ ΚΑΘΟΡΙΣΤΙΚΗΣ
ΛΕΠΤΟΜΕΡΕΙΑΣ
Ως τοπογράφος... εν αποστρατεία, μου είναι αδιανόητο μια προεκτίμηση, όπως αυτη της πινακίδας PY Eb 297, να είναι τόσο σχολαστικά ακριβής, ενώ το νούμερο της οριστικής καταγραφής στην πιν. Ep 704, να εμφανίζεται στρογγυλεμένο! Κάτι άλλο πρέπει να συμβαίνει. Η εφαρμογή της θεωρίας των «άγνωστων πηγών»[10] στην συγκεκριμένη περίπτωση δεν με ικανοποιεί! Η διαφορά είναι πολύ μικρή ώστε να πρόκειται για κάποιο ανεξάρτητο κτήμα που να παραχωρήθηκε από τον Δήμο σε μια τόσο σημαντική κατά τα φαινόμενα ιέρεια, και που η αντίστοιχη πινακίδα της σειράς Eb καταστράφηκε. Πριν ωστόσο μπούμε σε βαθύτερα νερά, είναι σκόπιμο να κατανοήσουμε την φιλοσοφία του τρόπου μέτρησης των επιφανειών που χρησιμοποιούσαν οι Μυκηναίοι, και με βάση τα συμπεράσματα που θα προκύψουν, να ερμηνεύσουμε τις παραπάνω καταγραφές. Η γη αυτή καθαυτή προφανώς δεν αποτελούσε ανεξάρτητη αξία. Κατά συνέπεια η έκτασή της ήταν ήσσονος σημασίας, και το γεγονός αυτό οδήγησε τους Μυκηναίους στο να υιοθετήσουν μια ανορθόδοξη μονάδα μέτρησης η οποία ήταν συνάρτηση της έκτασης και της αποδοτικότητάς της.[11] Ως σταθερό μέτρο, ανεξάρτητα από το είδος της καλλιέργειας, χρησιμοποιήθηκε ο σπόρος του σίτου. Η έκφραση to-so pe-mo ακολουθούμενη από το ιδεόγραμμα *120 (ΣΙΤΟΣ), που απαντάται, σε διάφορες παραλλαγές στους κτηματολογικούς καταλόγους της Πύλου, σημαίνει ότι το καταγεγραμμένο κτήμα είχε δυναμικότητα παραγωγής που αντιστοιχεί σε συγκεκριμένη ποσότητα σπόρων σίτου. Ως προς το μέγεθος που αντιπροσώπευε αυτή η ποσότητα, μόνο εικασίες μπορεί να γίνουν, και οι απόψεις διίστανται.[12] Τα μόνα ασφαλή συμπεράσματα που μπορούν να εξαχθούν είναι δύο: ότι το ίδιο μέγεθος δεν αντιπροσωπεύει κατ’ ανάγκη ίσα σε έκταση κτήματα, και – το πιο κρίσιμο, αλλά και αυτονόητο – η δυναμικότητα παραγωγής των κτημάτων πρέπει να ήταν εκ των προτέρων γνωστή, τουλάχιστον τόσο στους κατόχους τους, βάσει των δηλώσεων των οποίων συντάχθηκαν οι πινακίδες της σειράς Eb, όσο και στην δημοτική γραφειοκρατία, δεδομένου ότι επρόκειτο για μια κατά τακτά χρονικά διαστήματα επαναλαμβανόμενη διαδικασία. Είναι απίθανο η δήλωση αυτή να μεταβληθεί εξαιτίας της διαφορετικής εκτίμησης ενός γραφειοκράτη! Κατά κανόνα οι τιμές των πιν. Eb, που ακολουθούν την ένδειξη to-so pe-mo, συμπίπτουν με τις αντίστοιχες των πιν. Ep. Η διαπίστωση αυτή μοιάζει να επιβεβαιώνεται και από τις καταγραφές των άλλων πινακίδων της σειράς, αλλά και από τις υπόλοιπες της ίδιας: Οι ki-ri-te-wi-ja (Χριστείαι;) έχουν στην κατοχή τους δημόσια κτήματα δυναμικότητος σποράς *120 1, Τ 9. Η ίδια αναγραφή απαντάται αυτούσια και στην πιν. Eb 321 + 327. Στην πιν. Eb 416 που αναφέρεται σε κάποια u-wa-mi-ja (Υαμία;), αν και η ποσότητα V είναι αβέβαιης ανάγνωσης, μπορεί να υποστηριχτεί με βεβαιότητα ότι είναι η ίδια με την καταγραφή *120 Τ 2, V 5, της πιν. Ep 704. 2. Όσο για τους άλλους δύο του καταλόγου – πρόκειται για τον o-pe-to-re-u, και την ka-pa-ti-ja – η σχετική πινακίδα της σειράς Eb που αφορά τον πρώτο δεν έχει διασωθεί, ενώ στην πιν. Eb 338, που αφορά την δεύτερη, το σημείο που αναφέρεται στην δυναμικότητα σποράς του κτήματος είναι μερικώς κατεστραμμένο με αποτέλεσμα να διαβάζεται μόνο ο αριθμός 4, ο οποίος κατά διαβολική σύμπτωση είναι επίσης ο μόνος που διασώζεται και στην πιν. Ep 704 (σειρά 8)!
Το ερώτημα είναι, γιατί να μην συμβαίνει το ίδιο και με την Ερίθα; Πριν αποπειραθούμε μια οποιαδήποτε απάντηση, κρίνεται σκόπιμο να αποτολμήσουμε μια αναπαράσταση αυτής της έριδας, που κατά τα φαινόμενα δεν ήταν μια απλή διένεξη με τους γραφειοκράτες του Δήμου που προέκυψε έτσι ξαφνικά και άνευ λόγου. Ας επανέλθουμε λοιπόν στην πιν. Eb 297, η οποία μας πληροφορεί ότι αντίθετα από την ιέρεια, οι κτοινούχοι ισχυρίζονται (αυτή είναι η έννοια της παράθεσης του αντιθετικού συνδέσμου de) ότι είναι κάτοχος επ’ ενοικίω δημοσίων κτημάτων δυναμικότητος σποράς *120 3, Τ 9, V 3. Την επικρατούσα ερμηνεία την έχουμε ήδη αναφέρει. Υπάρχει ωστόσο ένα ακόμα ενδεχόμενο που πρέπει να εξεταστεί: η διαφορά δυναμικότητος σποράς των V 3, ίσως να οφείλεται σε κάποια ανακριβή πληροφορία. Το να είναι πη-γή της η ίδια η ιέρεια, πρέπει να το αποκλείσουμε μιας εξ’ αρχής. Άρα το κείμενο δεν καταγράφηκε καθ’ υπαγόρευση της ίδιας. Ο εντεταλμένος υπάλληλος, που κατά τα φαινόμενα το κατέγραψε καθ’ υπαγόρευση,[13] πρέπει και αυτός να αποκλειστεί. Απομένουν μόνο οι αναφερόμενοι στο έγγραφο ko-to-no-o-ko. Γεννιέται όμως το εύλογο ερώτημα: αν ήταν μέλη του «Δημοτικού συμβουλίου», όπως πιθανολογείται, δεν θα έπρεπε να είναι σε θέση να γνωρίζουν ότι τα κτήματα της Ερίθας είναι μικρότερα κατά V 3 της μεγάλης μονάδας; Κι ακόμα, δεν θα γνώριζαν εκ των προτέρων το καθεστώς κατοχής, εφόσον αυτοί ήταν οι καθ’ ύλην αρμόδιοι για μια τέτοια απόφαση; Εκ των πραγμάτων αγόμαστε στο συμπέρασμα, ότι το πιθανότερο είναι να συνέβη κάτι άλλο: ότι βρισκόμαστε μπροστά σε μια καταγγελία των γαιοκτημόνων της περιοχής, και όχι σε μια πρόχειρη καταγραφή με σκοπό την σύνταξη του οριστι-κού κτηματολογικού καταλόγου. Για την αιτία που προκάλεσε αυτό το γεγονός, δεν είμαστε σε θέση να γνωρίζουμε τίποτα. Θα μπορούσε ενδεχομένως να αναζητηθεί στον αλαζονικό και κακότροπο χαρακτήρα της ιέρειας, ή σε κάποια παράλογη διεκδίκηση από μέρους της που προκάλεσε την αντίδραση των «λαϊκών», με αποτέλεσμα την «δημόσια καταγγελία του σκανδάλου», όπως θα λέγαμε σήμερα, προς την κεντρική διοίκηση. Ας μην ξεχνάμε ότι οι εποχές ήταν δύσκολες, και οι ko-to-no-o-ko πρέπει να είχαν γονατίσει από την έκτακτη φορολόγηση. Το να υπάρχει ανάμεσά τους κάποιος που κατέχει παράνομα e-to-ni-jo ke-ke-me-na ko-to-na, και μάλιστα μέλος του ιερατείου, ήταν μια κατάσταση που δεν μπορούσαν να την ανεχθούν άλλο![14] Έκαναν όμως ένα οφθαλμοφανές λάθος, το οποίο διορθώθηκε εκ των υστέρων, σε επίπεδο Δήμου ή κεντρικής διοίκησης. Συνυπολόγισαν στην ατομική περιουσία της και το παραχωρημένο από τον Δήμο προς στον δούλο της te-te-re-u[15] δημόσιο αγροτεμάχιο δυναμικότητος σποράς V 3! Κατά την άποψή μου, έτσι εξηγείται καλύτερα και η λέξη o-na-ta που επισημάνθηκε παραπάνω.

Η ΑΝΑΘΕΩΡΗΣΗ ΜΙΑΣ ΕΙΔΥΛΛΙΑΚΗΣ
ΕΙΚΟΝΑΣ.
Στην πιν. PY Eb 1176 (Εικ. 5) που δυστυχώς σώζεται αποσπασματικά, διαβάζουμε ότι: Ο te-te-re-u δούλος της ιέρειας της Σφαγιάνας και κάτοχος επ’ ενοικίω δημοσίου κτήματος από τον Δήμο συνολικής [[16]. Εδώ το κείμενο διακόπτεται λόγω της απώλειας του υπολοίπου τμήματος της πινακίδας. Την έκφραση αυτή, i-je-re-ja pa-ki-ja-na την συναντήσαμε και πάλι στο σπάραγμα PY Eb 339 [+] 409, και δεχτήκαμε την υπόθεση ότι κάτω από αυτό τον τίτλο κρύβεται η Ερίθα. Δεν βλέπω τον λόγο, γιατί δεν πρέπει να κάνουμε το ίδιο και τώρα! Ωστόσο παραμένει ακόμα σκοτεινό το μέγεθος του κτήματος. Ευτυχώς, ο αντίστοιχος συγκεντρωτικός κτηματολογικός πίνακας έχει διασωθεί. Πρόκειται για την πιν. PY Ep 539 (Εικ. 6), που στην 8η σειρά διαβάζουμε ότι: te-te-re-u δούλος της ιέρειας είναι κάτοχος επ’ ενοικίω δημοσίου κτήματος, από τον Δήμο δυναμικότητος σποράς *120 V 3. Κατά διαβολική σύμπτωση, ίσο σε έκταση με το πλεονάζον της πινακίδας PY Eb 297, που κατά λάθος αποδόθηκε στην «κυρά του». Το γεγονός ότι ένας δούλος εμφανίζεται ως κάτοχος γης, δεν πρέπει να μας ξενίζει! Άλλωστε δεν είναι ο μοναδικός που αναφέρεται από τις πινακίδες. Κι ίσως η μνεία από τον Όμηρο της ιδιωτικής περιουσίας του Εύμαιου[17], να είναι μια μακρινή ανάμνηση από την εποχή της ύστερης χαλκοκρατίας.
Ύστερα από όσα εκτέθηκαν στις παραπάνω γραμμές ενδεχομένως θα πρέπει να αναθεωρηθούν ορισμένες απόψεις σχετικά με την δομή της μυκηναϊκής κοινωνίας, και συγκεκριμένα αυτές που αφορούν τον ρόλο των ko-to-no-o-ko στην λειτουργία του Δήμου,[18] οι οποίες βασίστηκαν αποκλειστικά στην ερμηνεία της πιν. Eb 297. Από την ανάγνωση των καταγραφών στις πινακίδες PY Eb 369, 747 & 846, στις οποίες επαναλαμβάνεται στερεότυπα η φράση: pa-ro da-mo ko-to-no-o-ko, και σε συνδυασμό με την αντίστοιχη έκφραση της πιν. PY Eo 247. 2: pa-ro a3-ti-jo-qe ko-to-no-o-ko, συνάγεται το ασφαλές συμπέρασμα, ότι ο Δήμος ως «νομικό πρόσωπο» ήταν ιδιοκτήτης γαιών (όπως και ο a3-ti-jo-qo) τις οποίες παραχωρούσε με ενοίκιο για εκμετάλλευσή σε ιδιώτες που δεν ανήκαν μόνο στην τάξη των ko-to-no-o-ko.[19] Για να επανέλθουμε λοιπόν στο θέμα μας, από πουθενά δεν προκύπτει η σχέση τους με τον Δήμο, αντίθετα μάλιστα, αν οι συγκεκριμένοι ήταν ενεργά μέλη της διοίκησής του, όπως υποστηρίζεται, είναι προφανές ότι θα γνώριζαν για την παραχώρηση του αγροκτήματος στον te-te-re-u, και δεν θα το χρέωναν εσφαλμένα στην Ερίθα.
Ανακεφαλαιώνοντας: το σπάραγμα Eb 339 [+] 409 (Εικ 1), του οποίου το κείμενο μπορεί να αποκατασταθεί ως εξής: «i-je-re-ja pa-ki-ja-na e-ke[-qe o-na-to ke-ke-me-na] ko-to-na pa-ro da-mo [to-so-de ]pe-mo *120 T 4»[20] είναι η πρόχειρη καταγραφή του ενός εκ των δύο κτημάτων της Ερίθας, αυτού που αναγράφεται στην πιν. PY Ep704. 3, και που κατά τα φαινόμενα, ανέκαθεν κατείχε με ενοίκιο. Η πιν. Eb 297, είναι καταγραφή της καταγγελίας των γαιοκτημόνων για το άλλο κτήμα της ίδιας, του οποίου αμφισβητείται από μέρους τους το καθεστώς κατοχής, περιλαμβάνοντας όμως από λάθος πληροφόρηση, και το αγροτεμάχιο κάποιου δούλου της. Πινακίδα πρόχειρης κτηματολογικής καταγραφής, κατά τον γνωστό τύπο, βασισμένη στην δήλωση της ίδιας, δεν πρέπει να υπήρξε ποτέ, προφανώς γιατί το κτήμα της είχε παραχωρηθεί κατά το παρελθόν από τον Δήμο, και φυσικά εν αγνοία της κεντρικής Διοίκησης (με αδιαφανείς διαδικασίες, θα λέγαμε σήμερα) ως e-to-ni-jo. Και τέλος η πιν. Ep 704, είναι η οριστική καταγραφή (κτηματολογικός πίνακας) στον οποίο αναφέρεται το μη διαφιλονικούμενο κτήμα (σειρά 3), και προστίθεται το επίμαχο, (σειρές 5 και 6). Έτσι, εμμέσως πλην σαφώς, πληροφορούμαστε ότι ο Δήμος, ευρισκόμενος σε δύσκολη θέση μετά την καταγγελία, απάντησε γενικά και αόριστα στην αυτονόητη σχετική ερώτηση της κεντρικής Διοίκησης, ότι τα κτήματα που έχει στην κατοχή της η ιέρεια είναι όλα με ενοίκιο, παρά τους περί του αντιθέτου ισχυρισμούς της, αλλά διόρθωσε ταυτόχρονα και την ανακρίβεια που περιείχε, καθώς ήταν σε θέση να γνωρίζει. Η καταγγελία των ko-to-no-o-ko δεν αναφέρεται καν, και η υπόθεση εμφανίζεται σαν απλή διαμάχη για το καθεστώς κατοχής, μεταξύ Δήμου και ιέρειας! Το ύφος της καταγραφής – παρά το γεγονός ότι κάτω από τις γραμμές της υποφώσκει η οξύτατη αντιπαράθεση μεταξύ κεντρικής Διοίκησης, Δήμου, και Ιερατείου, με αφορμή την αποκάλυψη του σκανδάλου – είναι αυστηρά ουδέτερο, σαν να έχει αντιγραφεί από τα πρακτικά ενός Διοικητικού Δικαστηρίου που δεν έχει καταλήξει ακόμα σε καμιά απόφαση!
Έτσι η ειδυλλιακή εικόνα, που ήθελε τα πρώτα δειλά φώτα της δημοκρατίας να αχνοφέγγουν από την εποχή της ύστερης χαλκοκρατίας, μοιάζει να σβήνει άδοξα!
Αναγνωρίζω ότι όσα υποστήριξα, είναι πολύ ριζοσπαστικά, σε σχέση με τα όσα γράφτηκαν μέχρι σήμερα για το θέμα[21], και ενδεχομένως να υπάρχουν κάποια κενά. Είμαι βέβαιος ότι η τελευταία λέξη, δεν έχει ακόμα ειπωθεί – ούτε από μένα...
Τα προβλήματα όμως με την Ερίθα, σίγουρα δεν τελειώνουν εδώ! Το τι επακολούθησε δεν θα το μάθουμε ποτέ. Είναι πιθανό η Πύλος να καταστράφηκε πριν ληφθεί καμιά οριστική απόφαση, ή – το πιθανότερο – η υπόθεση να σκάλωσε περιμένοντας το πόρισμα κάποιας «εξεταστικής των πραγμάτων επιτροπής»...
Όλα είναι πιθανά!



Βιβλιογραφία.
1) F. A. Jorro, DICCIONARIO MIKENIKO. Μαδρίτη 1993
2) Emmett L. Bennett JR, THE PYLOS TABLETS. Princeton university press 1955
3) M. S Ruiperez – J. L. Melena, ΟΙ ΜΥΚΗΝΑΙΟΙ ΕΛΛΗΝΕΣ. Καρδαμίτσας 1996 – Μεταφρ. Μελ. Παναγιωτίδου
4) J. Chadwick, Ο ΜΥΚΗΝΑΪΚΟΣ ΚΟΣΜΟΣ. Gutenberg 1999. – Μεταφρ. Κ. Ν. Πετρόπουλος
5) Ησυχίου Αλεξανδρέως, ΛΕΞΙΚΟΝ. Γεωργιάδης 2005
6) Σκαρλάτου Δ. του Βυζαντίου, ΛΕΞΙΚΟΝ ΤΗΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΓΛΩΣΣΗΣ. Ανδρ. Κορομηλάς 1852
7) Χαρ. Ε. Μαραβέλιας, ΠΡΟΣ ΕΝΑ ΜΥΚΗΝΑΪΚΟ ΔΙΚΑΙΟ. Ανάτυπο από το περιοδικό ΕΛΛΗ-ΝΙΚΗ ΔΙΚΑΙΟΣΥΝΗ τεύχος 1/2004
8) Ομήρου ΟΔΥΣΣΕΙΑ. Ζαχαρόπουλος

Σημειώσεις.
[1] PY Tn 316. Όλα τα θεωνύμια είναι στην δοτική ενικού δεδομένου ότι αναφέρονται σε κατάλογο προσφορών.
[2] Όπως πολύ εύστοχα έχει επισημανθεί από τον F. J. Tritsch (την πληροφορία δανείστηκα από τον Μαραβέλια σ. 307) το γεγονός ότι η ιέρεια δεν αναφέρεται ονομαστικά ενδεχομένως να οφείλεται στο ότι ήταν ένα πολύ γνωστό και σημαντικό πρόσωπο.
[3] Το συμπέρασμα αυτό βασίζεται σε συγκριτικά στοιχεία με άλλα ko-to-na ke-ke-me-na που παραχω-ρήθηκαν με ενοίκιο από τον δήμο σε δούλους. Π.χ. στον δούλο του Αμφιμήδη to-wa-te-u είχε παραχωρηθεί κτήμα δυναμικότητας σποράς Τ 8. Διπλάσιο από το συγκεκριμένο! (PY Eb 1188, Ep 539. 11).
[4] Η απόδοση του όρου ke-ke-me-na είναι δυσχερής, Ο Chadwick γράφει (σ. 228): «Κατά ετυμολογική εικασία πιθανό να σήμαινε «εγκαταλειμμένες», «εκτός διανομής» (γαίες)· και αυτό θα ήταν κοντά στην έννοια «δημόσιες»... Αυτή η τελευταία ερμηνεία ακολουθείται συμβατικά στο παρόν άρθρο, με πλήρη γνώση του γράφοντος ότι ο όρος ερμηνεύεται ατελώς.
[5] Στην κατηγορία αυτή, με εξαίρεση το επίμαχο κτήμα της Ερίθας, απαντώνται μόνο o-na-ta ko-to-na ke-ke-me-na.
[6] Το σημείο της πιν. όπου αναγράφεται το όνομα είναι κατεστραμμένο, αλλά από τα υπολείμματα των συλλαβογραμμάτων και τα συμφραζόμενα όλοι οι ερευνητές καταλήγουν στο συμπέρασμα ότι πρόκειται για τον a-pi-me-de της πιν. Eb 473.
[7] Που επίσης δεν κατονομάζεται. Βλ. σημ. 2.
[8] Σύμφωνα με την αναγωγή που προτείνεται από τους Ruiperez & Melena [Καρδαμίτσα 1996, σ. 93], η διαφορά δεν είναι μεγαλύτερη των 300 τ.μ.
[9] Μαραβέλιας σ. 307.
[10] Βλ. Μαραβέλιας σ. 304.
[11] Αυτός ο τρόπος μέτρησης των καλλιεργησίμων εκτάσεων επιζεί στα χωριά μέχρι σήμερα.
[12] Αναλυτικά για τις διάφορες θεωρίες που διατυπώθηκαν πάνω στο θέμα, βλ. Chadwick σ. 224 κκ, και Ruiperez – Melena σ. 92 κκ.
[13] Η διαφορά στην έκφραση μεταξύ των προχείρων και οριστικών κτηματολογικών καταγραφών – όπως πολύ εύστοχα παρατηρεί ο Chadwick (σ. 235) – και η χρησιμοποίηση του πλεονασματικού «και» (e-ke-qe) στις πρώτες, και απλά του e-ke στους δεύτερους, υποδηλώνει ότι το κείμενο γραφόταν καθ’ υπαγόρευση.
[14] Απ’ όσο γνωρίζουμε – και επισημάναμε παραπάνω – μόνο ο a-pi-me-de φέρεται κάτοχος αυτής της κατηγορίας δημοσίων κτημάτων, ο οποίος όπως διαφαίνεται κι από άλλες καταγραφές, πρέπει να ήταν ένας σημαντικός οικονομικός, και ίσως όχι μόνο, παράγοντας του τόπου.
[15] Ενδεχομένως ο συγκεκριμένος δούλος να ήταν βραδύγλωσσος, και να πρόκειται για προσωνύμιο (παρατσούκλι) σχετικό με το ελάττωμά του , ο Τετερεύς, ο «καικαίς» όπως θα λέγαμε σήμερα.
[16] Το σβησμένο ανθρωπωνύμιο [[me-ne-ja]] που αναγνώστηκε μετά το do-e-ro, δεν πρέπει να θεωρηθεί ως το όνομα της συγκεκριμένης ιέρειας. Προφανώς πρόκειται για λάθος του γραφέα που διορθώθηκε εκ των υστέρων.
[17] Οδύσσεια ξ 5 κκ. καθώς και ξ 452.
[18] Chadwick σ. 149.
[19] Πρόσθετη ένδειξη ότι η πρόταση αυτή ευσταθεί είναι η προσθήκη της λέξης ko-to-no-o-ko επάνω α-πό την καταγραφή: a3-ti-jo-qo o-na-to e-ke pa-ro da-mo ke-ke-me-na ko-to-na to-so [pe-mo] *120 1, T 4, στην πιν. PY Ep 301. Προφανώς η διευκρίνιση αυτή κρίθηκε αναγκαία δεδομένου ότι στην πιν. PY Eo 247. 1, ο a3-ti-jo-qo εμφανίζεται ως ιδιοκτήτης ko-to-na ki-ti-me-na, άρα κτοινούχος. (Εικ. 7).
[20] Bennett JR σ. 147
[21] Τουλάχιστον δέκα ερευνητές έχουν ασχοληθεί με το πρόβλημα!

ΓΡΑΜΜΙΚΗ Β΄ - Προβλήματα ανάγνωσης της μυκηναϊκής γραφής.

Θεόδωρος Ι. Μακρίδης

th.makridis @ gmail.com.

Δημοσίευση: "Ιστορικά Θέματα"

Τεύχος 85 - Ιούνιος 2009.

Τα προβλήματα της ανάγνωσης των μυκηναϊκών κειμένων είναι άπειρα, κι δρόμος του ερευνητή διάσπαρτος από παγίδες. Η φτώχια των πηγών, η κακή κατάσταση των πινακίδων, και η «ακαμψία» της συλλαβικής γραφής, οδηγούν πολλές φορές σε λάθος προσεγγίσεις, με αποτέλεσμα την εξαγωγή εσφαλμένων συμπερασμάτων. Ωστόσο η αποκρυπτογράφησή της έφερε μιαν επανάσταση, κι είχε δίκιο ο ποιητής όταν έγραφε:

«Α! η γραφή... που όταν τη διάβασαν

οι πρώτοι, ο Βέντρις με τον Τσάντουϊκ

ξεχύθηκε καμπανολάλημα

τριαντατριών αιώνων»

Π. Α. Σινόπουλος.

"Κατεβασιές των Ελλήνων".

Λίγο – πολύ, όσοι από εμάς διαβαίνουμε τα δεύτερα «ήντα», θυμούμαστε από τα γυμνασιακά μας χρόνια που μας διδάσκανε ότι η ιστορία των Ελλήνων άρχιζε περίπου από τον 7ο π.Χ. αιώνα, με τα πρώτα τεκμήρια γραφής. Οι προηγούμενοι αιώνες ήταν χαμένοι, μέσα στην ομίχλη της προϊστορίας. Μας μιλούσαν για Αχαιούς, Δαναούς, ήρωες και παραδόσεις, γενικόλογα και αόριστα. Κάπου – κάπου ανέφεραν και για κάποιες πινακίδες με μια παράξενη γραφή, που ανακαλύφθηκαν στις αρχές του 20ου αιώνα, στην Κνωσό, και αργότερα στην Πύλο. Οι ειδικοί υπέθεταν ότι τα παράξενα αυτά σύμβολα, αποδίδουν κάποια γλώσσα προελληνική, με προέλευση σημιτική, ακόμα και ιλλυρική[1]! Όσο για τον Όμηρο, που ισχυριζόταν ότι οι ήρωες των επών του ήταν Έλληνες και μιλούσαν ελληνικά, δεν βαριέσαι! Ποιητής ήταν! Άλλωστε το Ομηρίδδειν, ήταν πάντοτε συνώνυμο με το ψεύδος! Κι όλα τούτα, μια δεκαετία μετά την αποκρυπτογράφηση της γραμμικής Β΄ από τον Ventris το 1952, και την διαπίστωση ότι η γραφή αυτή αποδίδει μια πρωτόγονη μορφή της ελληνικής γλώσσας. Ο ήχος ταξιδεύει πολύ αργά, και το καμπανολάλημα δεν είχε φτάσει ακόμα στ’ αυτιά όλων των Ελλήνων! Οι εξαιρέσεις, σαν τον μακαρίτη τον Κτιστόπουλο, ήταν ελάχιστες – κάποιοι ακαδημαϊκοί δάσκαλοι, και μερικοί μετρημένοι στα δάχτυλα ερασιτέχνες, σαν τον γράφοντα. Ωστόσο η ελληνικότητα του Μυκηναϊκού κόσμου είχε πλέον αποδειχθεί πέρα από κάθε αμφιβολία, εκτοπίζοντας έτσι τους προέλληνες κατά μερικές εκατοντάδες χρόνια – πριν από το 2000 π.Χ. – και προωθώντας ταυτόχρονα τα σύνορα της γραπτά μαρτυρημένης ελληνικής ιστορίας μέχρι τον 15ο αιώνα π.Χ.

Κατά γενική ομολογία, η συλλαβική γραφή είναι πολύ πρωτόγονη και ατελής για να αποδώσει με ακρίβεια την ελληνική γλώσσα. Μια γλώσσα επίπλαστη – ανακτορική – που οι ερευνητές υποθέτουν, ότι έχει μικρή σχέση με την λαϊκή λαλιά της εποχής. Η διαμάχη δημοτικιστών και καθαρευουσιάνων, δεν είναι τόσο καινούρια, όσο νομίζουμε! Υποθέτουν ακόμα, ότι πρόκειται για δάνειο, ενδεχομένως από τους Μινωίτες της Κρήτης, οι οποίοι ήδη από το 1900 π.Χ. είχαν αναπτύξει διαδοχικά δύο συστήματα γραφής: την εικονογραφική, και την γραμμική Α.[2] Αυτήν, την τελευταία, την παρέλαβαν οι Μυκηναίοι κατακτητές του νησιού περί τα μέσα του 15ου αιώνος, και μια τροποποιημένη μορφή της, την χρησιμοποίησαν για τις ανάγκες της δικής τους ανακτορικής γραφειοκρατίας. Τι γλώσσα απέδιδαν αυτές οι δύο μινωικές γραφές, δεν είναι βέβαιο. Οι απόψεις των ερευνητών, διίστανται, και τα επιχειρήματα τους είναι όλα πειστικά και ακαταμάχητα! Ωστόσο οι περισσότεροι απ’ αυτούς, συμφωνούν ότι πρόκειται για γλώσσα που καμία συγγένεια δεν έχει με την ελληνική, αν και τελευταία έχει διατυπωθεί η άποψη της κοινής ινδοευρωπαϊκής καταγωγής τους.[3] Ας συμφωνήσουμε μαζί τους, ελπίζοντας ότι αυτή την φορά τουλάχιστον, δεν θα τους διαψεύσει κάποιος «παρείσακτος ερασιτέχνης» σαν τον Ventris![4]

Ο περιορισμένος χώρος ενός άρθρου, δεν επιτρέπει να εξεταστούν διεξοδικά όλες οι αδυναμίες – παγίδες της συλλαβικής γραφής των Μυκηναίων. Συνοπτικά θα μπορούσαν να επισημανθούν μόνο οι πιο σημαντικές:

1) Η απουσία διάκρισης για τα υγρά σύμφωνα λ και ρ (πχ. a-ke-ro => άγγελος και a-ke-ra-te => αγείραντες).

2) Η χρήση κοινών συλλαβογραμμάτων για τους οδοντικούς, χειλικούς, και ουρανικούς φθόγγους (πχ. με το ίδιο συλλ/μα, το ka αποδίδονται οι ηχητικές αξίες κα, γα, και χα).

3) Η έλλειψη διάκρισης μεταξύ μακρών και βραχέων φωνηέντων (πχ. με το ίδιο συλλ/μα το ο αποδίδονται οι ηχητικές αξίες ο και ω).

4) Η παράλειψη σε μερικές περιπτώσεις του πρώτου συμφώνου από τα δύο συνεχόμενα (πχ. pe-ma => σπέρμα, ή a-ku-ro => άργυρος).[5]

Το μεγαλύτερο όμως πρόβλημα που αντιμετωπίζει ο ερευνητής των σπαραγμάτων της Μυκηναϊκής γραφής, που γλίτωσαν από την φθορά του πανδαμάτορα χρόνου, είναι αναμφίβολα η έλλειψη ηχητικών επιβεβαιωτικών ντοκουμέντων. Οι λέξεις μοιάζουν με το διάσημο απολίθωμα του προϊστορικού Αρχαιοπτέρυγος. Γνωρίζουμε με κάθε λεπτομέρεια την μορφή του, αλλά για τον τρόπο ζωής, τις συνήθειές του, τον ήχο της φωνής του, μόνο εικασίες μπορούμε να κάνουμε! Αναμφίβολα πανδαμάτωρ ο χρόνος! Αν προσπαθούσαμε τούτη την έκφραση να την αποδώσουμε στην γραμμική Β΄, θα γράφαμε: pa-da-ma-to ko-ro-no, και ένας υποτιθέμενος μελετητής, που μετά από τρεισήμισι χιλιάδες χρόνια θα προσπαθούσε να την ερμηνεύσει αποκομμένη από τα συμφραζόμενα, και μη έχοντας την ηχητική εμπειρία της γλώσσας, θα μπορούσε να καταλήξει σε αναγνώσεις όπως: Πανδμάτωρ Κρόνος, ή – γιατί όχι; – παρασυρμένος από την εύκολη λύση της ονοματολαγνείας, *Πανδάμαντος (πατρωνυμικό, υποτίθεται προελληνικής προέλευσης, γεν. εν. του *Πανδάμας) Κόρωνος (όνομα γνωστό από την μυθολογία)!... Το πρόβλημα εστιάζεται στο πότε πρέπει να διαβάσουμε «πανδαμάτωρ», «πανδμάτωρ» (πανδμήτωρ), «*Πανδάμαντος», πότε «χρόνος», «Κρόνος», «Κόρωνος», «κλώνος» κλπ. Η κάθε λέξη, αποκομμένη από το περικείμενο, αλλά και από το σύνολο των υπόλοιπων που διασώθηκαν, μπορεί να έχει πολλές, εκ πρώτης όψεως, δόκιμες αναγνώσεις. Αυτή είναι η μία παγίδα!

Η άλλη, η πιο σπάνια, αλλά και η πιο επικίνδυνη ίσως, οφείλεται στις εσφαλμένες αναπαραγωγές που κατά καιρούς έγιναν από αυθεντίες του χώρου, και οι μεταγενέστεροι ερευνητές τις ασπάζονται και τις αναπαράγουν. Ένα χτυπητό παράδειγμα του φαινομένου αυτού – που απ’ όσο γνωρίζω δεν έχει επισημανθεί μέχρι σήμερα – αφορά την περίφημη πινακίδα KN As 1516 ευρύτερα γνωστή στους κύκλους των Μυκηνολόγων με τις πρώτες λέξεις της, σύμφωνα με την γενικά αποδεκτή μεταγραφή της, ως ko-no-si-ja ra-wa-ke-ja[6]. Πρόκειται για έναν κατάλογο κατανομής ανδρών σε διάφορες εργασίες, και ένας από αυτούς ονόματι [da]-a-nu-wi-ko[7] αποστέλλεται στην προαναφερθείσα θέση μαζί με άλλους τριάντα. Για την πρώτη λέξη, Κνωσία, δεν υπάρχει καμιά αμφιβολία ότι πρόκειται για τον προσδιορισμό

του τόπου της επίμαχης ra-wa-ke-ja, η οποία σύμφωνα με την ανάγνωση, είναι παράγωγο της λέξης ra-wo => λαFός => λαός, με την έννοια στρατός. Κατά συνέπεια πρόκειται για κάποιο στρατόπεδο στην ευρύτερη περιοχή της Κνωσού. Όλα δένουν υπέροχα! Ωστόσο σε μια άλλη σχεδιαστική αναπαραγωγή της πινακίδας, στην θέση του ra βλέπουμε ολοκάθαρα το συλλαβόγραμμα ki, οπότε προκύπτει η ανάγνωση ki-wa-ke-ja.[8] Η λέξη δεν είναι αδόκιμη, όπως φαίνεται εκ πρώτης όψεως. Ενδεχομένως να είναι σύνθετη από το ki-wa => «κίββα· πήρα. Αιτωλοί». (Ησύχιος) Ιωνικά, κίββη => κιβώτιο, και από το ke-ja => κεία => «τα προς καθαρμόν εις θυσίαν προσφερομένων και έπειτα απορριπτομένων». (Βυζάντιος). Δηλαδή οι συγκεκριμένοι άνδρες τοποθετούνται για να προσφέρουν υπηρεσία στα κιβώτια όπου θα συλλεχθούν τα υπόλοιπα των θυμάτων, μετά από τις θυσίες που προφανώς επρόκειτο να πραγματοποιηθούν με αφορμή κάποια εορταστική εκδήλωση στην Κνωσό, ή ενδεχομένως για την αποτροπή κάποιας επερχόμενης καταστροφής.[9]

Η προσφυγή στην φωτογραφική αναπαραγωγή της πινακίδας, είναι ελάχιστα διαφωτιστική! Στο σημείο του επίμαχου συλλαβογράμματος το κείμενο είναι εντελώς κατεστραμμένο, με αποτέλεσμα η ανάγνωσή του να είναι αδύνατη. Προφανώς έχουμε μπροστά μας δύο διαφορετικές συμπληρώσεις του ελλείποντος συλλαβογράμματος, και η δεύτερη εκδοχή επικράτησε ως αναμφισβήτητα ορθή, ενώ το σωστότερο θα ήταν, στις μεταγραφές να τονίζεται το αβέβαιο της ανάγνωσης βάζοντας το ki ή το ra εντός αγκύλης. Αυτό θα προστάτευε πολλούς ερευνητές από ενδεχόμενες διατυπώσεις εσφαλμένων πορισμάτων, σχετικά με την δομή της κοινωνίας της αχαιοκρατούμενης Κρήτης, βασιζόμενοι στην ανάγνωση της μιας ή της άλλης

εκδοχής! Είναι εντελώς διαφορετικό να αποστέλλονται τριανταένα άτομα σ’ ένα στρατόπεδο, που όπως φανερώνει η λέξη, πιθανότατα βρίσκεται κάτω από την άμεση εποπτεία του ra-wa-ke-ta,[10] και άλλο σ’ έναν «σκουπιδότοπο»! Και πάντα θα υπάρχει η πιθανότητα μιας τρίτης συμπλήρωσης του αμφισβητούμενου συλλαβογράμματος, που θα δίνει στο κείμενο εντελώς διαφορετικό νόημα. Το γεγονός είναι ότι το γενικότερο «πνεύμα» της πινακίδας είναι ψυχρά διαχειριστικό, και δεν αποπνέει τίποτα το δραματικό, όπως συμβαίνει με την περιβόητη πινακίδα Tn 316, και με μερικές άλλες από την σειρά An[11] της Πύλου.

Ένα και μόνο συλλαβόγραμμα αλλάζει εντελώς το νόημα. Ωστόσο κανείς μέχρι σήμερα δεν το εντόπισε, παρότι οι δύο αντικρουόμενες σχεδιαστικές αναπαραγωγές, συνυπάρχουν για δεκαετίες! Το γεγονός αυτό οφείλεται, στο ότι όλοι οι ερευνητές δουλεύουν με βάση τις μεταγραφές που επιμελήθηκαν μερικοί διακεκριμένοι επιστήμονες του εξωτερικού σαν τους Chadwick, Bennett, Melena, Olivier κλπ. Το έργο τους είναι γιγάντιο, αλλά όπως όλα τα έργα των ανθρώπων, δεν διεκδικεί το αλάθητο. Μια στιγμιαία διαφορετική εκτίμηση, μέσα στο συνονθύλευμα των ρωγμών, που προκλήθηκαν στις πινακίδες από τις υψηλές θερμοκρασίες που αναπτύχθηκαν κατά την διάρκεια της ανεξέλεγκτης πυρκαγιάς που κατέστρεψε τα ανάκτορα, είναι αρκετή για να οδηγήσει τους ερευνητές σε λάθος ανάγνωση ενός συλλαβογράμματος, και το λάθος αυτό να οδηγήσει την έρευνα σε παραπλανητικά συμπεράσματα, των οποίων οι συνέπειες άλλοτε είναι ασήμαντες, κι άλλοτε καθοριστικές. Μια λάθος εκτίμηση – γεγονός αναμενόμενο και διόλου επιλήψιμο στην έρευνα – αν εκφραστεί από κάποιο «ιερό τέρας», σαν τον Evans για παράδειγμα, που το πόρισμά του για την μη ελληνικότητα της γραμμικής Β ενήργησε σαν τροχοπέδη για δεκαετίες – ποιος θα μπορούσε να εναντιωθεί στις απόψεις του αβρόχοις ποσί![12] – μετατρέπεται αυτόματα σε δόγμα και επιστημονικό θέσφατο! Το τελευταίο αυτό, αν και αναμενόμενο δυστυχώς, είναι εγκληματικό. Όλοι έχουν δικαίωμα στο λάθος, κι όπως συνήθιζε να λέει ο Μακρυγιάννης: «Μεγάλοι άνθρωποι μεγάλα λάθη, μικροί άνθρωποι, μικρά». Έχοντας κατά νουν αυτή την απλή αλήθεια, πάντα πρέπει να είμαστε επιφυλακτικοί, και την επιφύλαξή μας αυτή να την εκφράζουμε σε κάθε ευκαιρία. Μόνο έτσι προστατεύουμε τον εαυτό μας, αλλά και τους άλλους, από τις παγίδες που μπορεί να κρύβει ή έρευνα, των ούτως ή άλλως φτωχών γραπτών τεκμηρίων της Μυκηναϊκής εποχής.

Ο δρόμος της έρευνας της Μυκηναϊκής γραφής είναι διάσπαρτος από παρόμοια ναρκοπέδια, και κατά την άποψή μου, μόνο ένας τρόπος υπάρχει για να ελαχιστοποιηθούν οι κίνδυνοι που συνεπάγεται η ύπαρξή τους: Η απομνημόνευση των συλλαβογραμμάτων, και η ανάγνωση των ίδιων των πινακίδων, έστω και μέσω των σχεδιαστικών αναπαραγωγών τους. Μια απόφαση είναι! Και στο κάτω – κάτω, η χωρητικότητα του εγκεφάλου των Μυκηναίων γραφέων δεν ήταν μεγαλύτερη από την δική μας! Ο συλλαβισμός με την βοήθεια της «σχάρας», δεν είναι λύση.

ΠΑΡΑΔΕΙΓΜΑΤΑ ΑΜΦΙΛΕΓΟΜΕΝΩΝ ΕΡΜΗΝΕΙΩΝ

Μερικές αράδες πιο πάνω επεσήμανα την αδυναμία της συλλαβικής γραφής να αποδώσει ικανοποιητικά την ελληνική γλώσσα, και τον κίνδυνο να μας οδηγήσει σε εσφαλμένες αναγνώσεις. Θα ισχυριστεί κάποιος, ότι δεν είναι τρομερό αν κάποιο ανθρωπωνύμιο, πχ. το da-a-nu-wi-ko που προαναφέραμε, είναι στη πραγματικότητα a-nu-wi-ko ή το αντίστροφο, δεδομένου ότι πρόκειται μάλλον για εξελληνισμένο δάνειο από το προελληνικό γλωσσικό υπόστρωμα του νησιού. Εν μέρει θα συμφωνήσω! Δεδομένου όμως, ότι πάνω από το 60% των λέξεων που διασώθηκαν είναι ανθρωπωνύμια, και μέσω αυτών προσπαθούμε να ανιχνεύσουμε τις λέξεις – ρίζες από τις οποίες προήλθαν, το γεγονός δεν είναι τόσο ανώδυνο, όσο φαίνεται αρχικά. Η ελληνική γλώσσα, με μια συνεχή παρουσία που υπολογίζεται για περισσότερο από 35 αιώνες, είναι φυσικό να παρουσιάζει πολλές ιδιομορφίες. Ήδη την ύστερη εποχή του χαλκού, πρέπει να μετρούσε τουλάχιστον άλλους τόσους, από την στιγμή που διαφοροποιήθηκε από την εικαζόμενη ινδοευρωπαϊκή πρωτογλώσσα.[13] Αν συγκρίνουμε τους ρυθμούς της ιστορικής της εξέλιξης, από την Μυκηναϊκή γλώσσα στην κλασική, από την κοινή ελληνιστική στην δημώδη μεσαιωνική, και την σημερινή καθομιλουμένη, μπορούμε να συμπεράνουμε με κάποια σχετική ασφάλεια, ότι η γραμμική Β αποδίδει μια εξελιγμένη γλώσσα, η οποία είχε από καιρό αναπτύξει σχεδόν όλους τους κανόνες που σε γενικές γραμμές ισχύουν μέχρι σήμερα. Μελετώντας τα κείμενα των πινακίδων πρέπει διαρκώς να έχουμε τον νου μας σε τούτη την απλή αλήθεια, και να προσπαθούμε ν’ ανακαλύψουμε αυτούς του κανόνες ανάμεσα στα δύσκαμπτα σύμβολα της συλλαβικής γραφής.

Για παράδειγμα, ας ασχοληθούμε με το φαινόμενο της συλλαβικής σίγησης. Στην πιν. KN Uc 160v, συναντούμε την λ. a-pi-po-re-we => αμφιφορέες => Ιωνικά, αμφιφορήες και στον Όμηρο «...οίνον εν αμφιφορεύσι...» [β΄ 290]. Πρόκειται για τα αγγεία που σήμερα, κατόπιν σίγησης της συλλαβής "φι", επικράτησε να αποκαλούμε «αμφορείς». Την λέξη αυτή a-po-re-we, [αμφορέε, στον δυϊκό] την διαβάζουμε και στις πιν. PY Tn 996 και MY Ue 611. Μερικές λέξεις εμφανίζουν απίστευτη αντοχή στον χρόνο! Στην Κνωσό όμως στην πιν. KΝ V 337, συναντούμε την απλογραφία a-pi-re-we, όπου το «φι» εμφανίζεται να επικρατεί του «φο», με αποτέλεσμα την ανάγνωση «αμφιρέε[ς]». Η περίπτωση αυτή, θα πρέπει με βεβαιότητα να αποδοθεί σε λάθος του γραφέα. Κάνοντας ένα βήμα ακόμα, συναντούμε την λ. e-we-pe-se-so-me-na [MY Oe 127]. Εδώ τα πράγματα γίνονται πιο δύσκολα!... Η πιν. αναφέρεται σε «pa-we-a e-we-pe-se-so-me-na LANA 20», δηλαδή πρόκειται για μια λέξη που χαρακτηρίζει πέπλα ή επανωφόρια. Αν προσπαθήσουμε να την διαβάσουμε κατά «γράμμα», εFεψησόμενα, δεν βγαίνει κανένα νόημα. Αν όμως υποθέσουμε ότι η λ. είναι απλογραφία που προέκυψε ύστερα από σίγηση της συλλαβής "pi", δηλ. e-[pi]-we-pe-se-so-me-na => e-we-pe-se-so-me-na, η ανάγνωση είναι επι[Fε]ψησόμενα => επεψησόμενα, σύνθετη από το πρόθεμα επί + την μετοχή αορ. του ρ. ψήω (ψάω) = ξαίνω, τρίβω, λειαίνω (πρβλ. με λ. παλίμψηστα). Δηλαδή πρόκειται για φάρεα από 20 μονάδες βάρους[14] μαλλί ξαναξασμένο. Με την ίδια λογική διαδικασία η λ. e-wi-su-zo-ko, που απαντάται στις Κνωσιακές πιν. Se 965 και 1007, διαβάζεται επισόζυγος ή επισύζυγος (ποια από τις δύο αναγνώσεις είναι κατά την άποψή μου πιο δόκιμη, δεν είναι του παρόντος).

Τέτοια παραδείγματα συλλαβικής σίγησης στην Μυκηναϊκή υπάρχουν πολλά, όπως άλλωστε και σε όλα τα στάδια της Ελληνικής γλώσσας, και παρατηρούμε ότι κατά κανόνα, σε σίγηση υπόκειται η συλλαβή [ή το σύμφωνο, στην αλφαβητική γραφή] που προηγείται. Πρβλ. a-ko-mo-ni-jo (Μυκην.) = Ακμόνιον (αρχ.) => αμόνιον (μεσαιων.) => αμόνι (Ν. Ελλ.), και αμφιβολία => (μεσαιων.) *αθιβολία => αθιβολή => αθιολή. Στο τελευταίο παράδειγμα, εκτός από το φαινόμενο της σίγησης, εντοπίζουμε ακόμα ένα χαρακτηριστικό της Ελληνικής γλώσσας: την ανομοιωτική τροπή, στην συγκεκριμένη περίπτωση του «φ» σε «θ». Στην πιν. PY Es 650 απαντάται ο τ. a-te-mi-to => Αρτέμιτος, αντί του αναμενόμενου Αρτέμιδος (a-te-mi-do), και στην PY Un 219 a-ti-mi-te => Αρτίμιτει, αντί Αρτέμιδει (a-te-mi-de). Τον τύπο αυτόν «Αρtέμιτι Ορθωσίαι», τον συναντούμε μια χιλιετία αργότερα σε επιγραφή στην Τήνο, αφιέρωμα των Ροδίων[15]. Τα παραδείγματα είναι πολλά και δεν χρειάζεται να επιμείνουμε άλλο. Το συμπέρασμα είναι ότι όποτε έχουμε μπροστά μας μια λ. της Μυκηναϊκής που οπτικά μας προβληματίζει στην ανάγνωση, πρέπει να έχουμε υπόψη τα φαινόμενα αυτά, και η αναζήτησή μας να σταματάει μόνο όταν το αποτέλεσμα μπορεί να διασταυρωθεί αβίαστα με άλλες Ελληνικές λέξεις (χωρίς αυτό να αποτελεί τον κανόνα), και ως προς την ηχητική αρχιτεκτονική του, να ηχεί δόκιμα στα αυτιά μας (κριτήριο που και αυτό δεν είναι απόλυτο). Τα κριτήρια και τα συμπεράσματα, είναι καθαρά υποκειμενικά, αλλά δυστυχώς οι επιλογές μας είναι ελάχιστες! Σε μια τέτοια έρευνα έχει περισσότερη σημασία η γλωσσική διαίσθηση, παρά η γνώση.

ΔΙΑΦΟΡΕΤΙΚΕΣ ΕΡΜΗΝΕΙΕΣ

Με βάση τις παραπάνω επισημάνσεις, ας αποπειραθούμε μια σύντομη περιπλάνηση σε κάποιες λέξεις της Μυκηναϊκής, για τις οποίες προτείνω μιαν άλλη ηχητική και εννοιολογική προσέγγιση.

Στο λεξικό του Jorro καταχωρούνται κατά σειρά τρεις λ.: «pe-re-ko», «pe-re-ku-ta», και «pe-re-ku-wa-na-ka». Η πρώτη απαντάται ως ανθρωπωνύμιο στην πιν. KN Ag 88, και στο σπάραγμα Xe 544. Δύο από τις αναγνώσεις που προτείνονται από τους ερευνητές είναι το «*Πρέσγων», από το πρέσβυς => πρέσγυς του Ησύχιου, και το «*Πέλεκος», από το πέλεκυς. Εκ πρώτης όψεως, οι αναγνώσεις φαίνονται δόκιμες. Ωστόσο η μαρτυρημένη στην πιν. PY Tn 316v λέξη: pe-re-*82 => pe-re-swa, μοιάζει να αντικρούει την «ερμηνεία», και να συνηγορεί υπέρ της χρησιμοποίησης ενός από τα ανερμήνευτα συλλαβογράμματα με ηχητική αξία «swo», στην θέση του «ko». Άλλωστε, αν βασιστούμε στις μαρτυρίες των λεξικογράφων, θα παρατηρήσουμε ότι δεν είναι λίγες οι περιπτώσεις που τα συλλαβογράμματα της σειράς «w» αποδίδουν και την ηχητική αξία του «γ», αντί του μη προφερόμενου δίγαμμα: wi-so-wo => Fί-σον => γισγόν (Ησύχ.), wo-no => Fοίνος => γοίνος (Ησύχ), wa-na-ka => Fάναξ => γουάναξ (Βυζάντιος, εισαγωγή) κλπ. Ακόμα και σήμερα, το μαρτυρημένο στην πιν. PY An 610 τοπωνύμιο e-wi-ri-po (που με αιολικό φωνηεντισμό προφέρεται Εύριπος) πολλοί Ευβοείς το αποκαλούν Έγριπος[16]. Όσο για την λ. pe-re-ko, είναι πολύ πιθανό να πρόκειται για το μαρτυρημένο από τους κλασικούς ανθρωπωνύμιο Φλέγων (Βυζάντιος).

Στην δεύτερη περίπτωση απαντάται σε κατάλογο ανδρών το ανθρωπωνύμιο pe-re-ku-ta (PY An 172). Οι ερευνητές, σχεδόν ομόφωνα προτείνουν την ανάγνωση: "*Πρεσγύτας" => Πρεσβύτας, και μόνο ο Πάλμερ σημειώνει ότι ο αναμενόμενος τύπος θα ήταν pe-re-*82-ta, χωρίς να προχωρήσει παραπέρα. Το ορθότερο, ίσως θα ήταν να επισημανθεί ότι θα ήταν αναμενόμενο στην θέση του"ku" να χρησιμοποιηθεί κάποιο από τα ανερμήνευτα συλλαβογράμματα με ηχητική αξία "swu". Η αποκρυπτογράφηση του συλλαβογράμματος *82 => swa ή sa2 [17] καθιστά την ανάγνωση του "ku" ως "σγυ" => "σβυ", αδόκιμη. Κατά συνέπεια, παρακάμπτοντας τον συμφυρμό του "pe-re" => "πρε" και δίνοντας στο "pe" την ηχητική αξία «φε», η ανάγνωση των τριών πρώτων συλλαβών είναι «φερεκυ...», απομένει να αποδοθεί ηχητικά μόνο η κατάληξη «ta» => «φερεκύτα[ς]». Στο σημείο αυτό πρέπει να προστρέξουμε στην ανομοιωτική τροπή που επισημάναμε στην λ. a-te-mi-to => Αρτέμιτος => Αρτέμιδος, οπότε, με πολλές πιθανότητες, διαβάζουμε το γνωστό από την ιστορία ανθρωπωνύμιο Φερεκύτας => Φερεκύδας => Φερεκύδης. Οι ενδεχόμενες αντιρρήσεις για το αν το όνομα είναι Ελληνικό, επειδή ο φερώνυμος φιλόσοφος είχε Συριακή καταγωγή, είναι αστήριχτες, δεδομένου ότι αναφέρεται και έτερος Φερεκύδης Αθηναίος ιστορικός του 5ου π.Χ αι. που καταγόταν από την Λέρο, και ίσως και τρίτος που έζησε στα Ελληνιστικά χρόνια. Εξάλλου, η ετυμολογία της λέξης είναι προφανέστατη: ο φέρων κύδος [δόξα, φήμη].

Η τρίτη λέξη, είναι το ζητούμενο! Στην πιν. PY Va 15v, κάτω από το a-mo-i-je-to διαβάζουμε: «pe-re-ku-wa-na-ka pu-ro e-ti-wa-o *35-ka-te-re». Η συντριπτική πλειοψηφία των ερευνητών προτείνει τις αναγνώσεις «*Πρεσγυάναξ» ή «*Πελεκυάναξ». Με βάση όσα υποστηρίχθηκαν στις δύο προηγούμενες λέξεις, η πρώτη ανάγνωση πρέπει να απορριφθεί χωρίς περαιτέρω συζήτηση. Απομένει η δεύτερη. Από την Μινωική εποχή, ο πέλεκυς ήταν ιερό σύμβολο εξουσίας και δύναμης. Δεν θα ήταν παράδοξο κάποιος φιλόδοξος πατέρας να έδινε στο παιδί του ένα τέτοιο όνομα: «Αυτός που είναι ο πέλεκυς (η δύναμη της εξουσίας) του Άνακτος». Ωστόσο, διαισθητικά περισσότερο, η ανάγνωση αυτή δεν κρίνεται απόλυτα ικανοποιητική! Ενδεχομένως η λύση του προβλήματος να βρίσκεται στο φαινόμενο της συλλαβικής σίγησης, για το οποίο κάναμε λόγο παραπάνω. Αν δεχθούμε ότι ανάμεσα στα συνθετικά της λ. «pe-re-ku» και «wa-na-ka», παρεμβάλλεται μια ακόμα συλλαβή η οποία υποχώρησε έναντι του «wa», τότε σίγουρα θα προκύψει μια τρίτη ανάγνωση. Όμως ποια μπορεί να είναι αυτή; Στο σημείο αυτό πρέπει να προτείνουμε και μια ακόμα παραδοχή: η λέξη δεν αποτελείται από δύο, αλλά από τρία συνθετικά: «pe-re» + «ku-[*] με το ελλείπον συλλαβόγραμμα» + «wa-na-ka». Αν συμπληρώσουμε το ελλείπον συλλαβόγραμμα με το «ta» τότε καταλήγουμε στην ανάγνωση: «pe-re-ku-[ta]», οπότε προφανώς η πλήρης ανάγνωση της λέξης θα είναι: pe-re-ku-[ta-]wa-na-ka, και ο υποχωρητικός τύπος ύστερα από σίγηση της συλλαβής «ta», [βλ. e-we-pe-se-so-me-na και e-wi-su-zo-ko]: pe-re-ku-wa-na-ka => *Φερεκυ[δ]άναξ => «ο φέρων κύδος στον Άνακτα» ή «ο φέρων το κύδος του Άνακτος».

Ελπίζω οι προτάσεις αυτές να είναι ένα ακόμα σκαλοπάτι στην προσπάθεια για την κατανόηση της Μυκηναϊκής γραφής, πάνω στο οποίο θα πατήσουν οι ερευνητές για να προτείνουν άλλες πιο δόκιμες αναγνώσεις.

Ευχαριστώ τον Χαράλαμπο Ε. Μαραβέλια για την πολύτιμη βοήθειά του, και ειδικότερα τον Βαγγέλη Πανταζή για τις παρατηρήσεις του, και τον πολύτιμο χρόνο που τόσο απλόχερα μου διέθεσε.

Βιβλιογραφία.

1) F. A. Jorro, Diccionario mikeniko. [Madrid 1993]

2) Emmett L. Bennett JR, The Pylos tablets. [Princeton university press 1955]

3) J. L. Melena – J. P. Olivier, TITHEMY

4) J. T. Hooker, Εισαγωγή στην γραμμική Β. [ΜΙΕΤ 1996 – Μεταφρ. Ε. Χ. Μαραβέλιας]

5) G. Owens, Λαβύρινθος: Γραφές και γλώσσες της μινωικής και μυκηναϊκής Κρήτης. [Κέντρο Κρητικής Λογοτεχνίας 2007, Μετάφρ. Κάλλια Νικολιδάκη]

6) M. S. Ruiperez – J. L. Melena, Οι Μυκηναίοι Έλληνες. [Καρδαμίτσας 1996 – Μεταφρ. Μελ. Παναγιωτίδου]

7) A. Robinson, Ο Άνθρωπος που αποκρυπτογράφησε τη γραμμική Β. [Πατάκης 2004 – Μετάφρ. Ιωάννης Ν. Αρβανίτης]

8) Ησυχίου Αλεξανδρέως, Λεξικόν. [Γεωργιάδης 2005]

9) Σκαρλάτου Δ. του Βυζαντίου, Λεξικόν της Ελληνικής γλώσσης. [Ανδρ. Κορομηλάς 1852]

10) «Δομή», Ιστορία των Ελλήνων. Τόμος Α. [Κεφ. Μυκηναϊκή κοινωνία & Μυκηναϊκή γραφή – Γλώσσα, Ι. Προμπονάς].

11) Εγκυκλοπαίδεια, Πάπυρος – Λαρούς – Μπριτάνικα. [2006]

12) Ομήρου Ιλιάς. [Ζαχαρόπουλος]

13) Ομήρου, Οδύσσεια. [Ζαχαρόπουλος]

14) Βιτζέντζος Κορνάρος, Ερωτόκριτος. [Αστήρ 1968]

15) Paul Graindor, Οι ανασκαφές της Τήνου το 1905. [Ερίννη 2000 – Μετάφρ. Αμαλία Κονταξή]

Σημειώσεις.

[1] Ο Βούλγαρος Georgiev, ο οποίος υποστήριζε ότι την γραμμική Α και Β, την χρησιμοποιούσαν Θρακοϊλλυριοί, δημιουργοί του κρητομυκηναϊκού πολιτισμού! Προς τιμήν του είχε το θάρρος, μετά την αποκρυπτογράφηση της γραμμικής Β΄, να αποκηρύξει αυτές τις απόψεις, και να εξελιχθεί σε έναν από τους κορυφαίους ερευνητές της.

[2] Hooker σ.36 κκ.

[3] Owens σ. 308

[4] Βέβαια δεν αναφέρομαι στα λεγόμενα «ψώνια»!

[5] Αναλυτικά βλ. Hooker σ.97 κκ.

[6] Βλ. λεξικό Jorro

[7] Η λ. στο λεξικό του Jorro καταχωρείται ως a-nu-wi-ko, το ίδιο και στο Corpus των Chadwick κλπ. Ωστόσο στην πρώτη σχεδιαστική αναπαραγωγή της πιν. [«Δομή» Τόμος Α, σ. 554, και Τ. Σάλη – Αξιώτη σ. 42] η ανάγνωση da-a-nu-wi-ko είναι αναμφισβήτητη.

[8] Όπως και να χει το πράγμα, η περίπτωση πρέπει να ερευνηθεί και να γίνουν οι πρέπουσες διορθώσεις. Επιπλέον οφείλω να διευκρινίσω, ότι η ερμηνεία της λ. που προτείνω παρακάτω, σίγουρα δεν είναι η μοναδική, ούτε ενδεχομένως η πιο δόκιμη.

[9] Ανάλογη σκηνή μας περιγράφει ο Όμηρος στο Τ 250 κκ της Ιλιάδας, μόνο που εκεί, επειδή οι θύτες βρίσκονται σε εκστρατεία και προφανώς δεν υπήρχε ανάλογη εγκατάσταση, τα απορρίμματα της θυσίας πετιούνται στην θάλασσα προς «βόσιν ιχθύσιν».

[10] ΛαFαγέτας => Λαηγέτης, αρχηγός του στρατού.

[11] Πρόκειται για μια ομάδα πινακίδων όπου καταγράφονται εντολές για την μετακίνηση ανδρών, πρός επάνδρωση παράκτιων φυλακίων.

[12] Ο Robinson [σ. 14] αναφέρει χαρακτηριστικά το πάθημα του διευθυντή της εν Αθήναις Βρετανικής σχολής Alan J. B. Wase. που το 1923 τόλμησε να εναντιωθεί στην αυθεντία του Evans. Υποχρεώθηκε σε παραίτηση, και του απαγορεύτηκε για πολλά χρόνια κάθε ανασκαφική δραστηριότητα στην Ελλάδα! Ακόμα και αυτός ο Ventris, προφανώς επηρεασμένος από το «δόγμα evans», δέκα ολόκληρα χρόνια μετά τον θάνατό του, δυσκολεύτηκε να παραδεχθεί το γεγονός ότι οι πινακίδες της γραμμικής Β «μιλούσαν ελληνικά»!

[13] Owens σ. 308.

[14] Η μονάδα βάρους του μαλλιού ισούται με περίπου 3 kgr. Βλ. Ruiperez & Melena σ. 88.

[15] Graindor σ. 42.

[16] Βλ. και Β. Κορνάρο Β 203.

[17] Για την ανάγνωση «twa» που προτείνεται από τους Ruiperez & Melena σ. 119, διατηρώ πολλές επιφυλάξεις.